Το ΧΡΗΣΤΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ στηρίζεται σε πρωτογενή έρευνα και αποσκοπεί στην παρουσίαση του θησαυρού της κοινής νεοελληνικής γλώσσας στη σημερινή δυναμική της μορφή, κυρίως του εικοστού και των αρχών του εικοστού πρώτου αιώνα.

Οι καινοτομίες του Λεξικού συνοψίζονται στον τρόπο κατάρτισης του λημματολογίου, το οποίο διαμορφώθηκε από εκτενείς βάσεις δεδομένων με στατιστικά πρωτίστως κριτήρια, τους σύντομους και ουσιαστικούς ορισμούς των λημμάτων, την καταγραφή γνήσιων παραδειγμάτων, τη διάκριση της σημασίας από τη χρήση, τη συστηματική καταγραφή των συνδυαστικών δυνατοτήτων των λέξεων, τον ακριβή, στο μέτρο του δυνατού, υφολογικό προσδιορισμό λέξεων και εκφράσεων και την πραγμάτευση των στερεότυπων ή ιδιωματικών εκφράσεων και σταθερών λεξιλογικών συνάψεων σε νέα βάση. Όπως φαίνεται από το εύρος του λημματολογίου, η έννοια «χρηστικό λεξικό» αποκτά εδώ ευρύτερη σημασία.

1. α) Τα λήμματα καταγράφονται με απόλυτη αλφαβητική σειρά:

αγάπη
αγαπημένος, -η, -ο
αγαπησιάρης, -α, -ικο
αγαπησιάρικος, -η, -ο
αγαπητικός, -ή, -ό
αγαπητός, -ή, -ό
αγαπουλίνι
αγαπώ

       β) Οι λατινικές φράσεις, οι περισσότερες από τις οποίες ανήκουν στο λόγιο ή απαιτητικό λεξιλόγιο, και τα ξένα ακρωνύμια έχουν συγκεντρωθεί σε Παράρτημα (σελίδες ……)

       γ) Αποφεύγονται, όσο γίνεται, τα υπολήμματα, με εξαίρεση τα επιρρήματα, τα υποκοριστικά και τα μεγεθυντικά. Κάθε λήμμα, συμπεριλαμβανομένων και των σύνθετων λέξεων, αναπτύσσεται κανονικά. Καταγράφονται δύο λήμματα: αγγειοχειρουργική, αγγειοχειρουργός και όχι λήμμα: αγγειοχειρουργική, υπολήμμα: αγγειοχειρουργός.

       δ) Ορισμένες μετοχές λημματογραφούνται ως επίθετα, επειδή έχουν αυτή τη λειτουργία.

2. Μετά την κεφαλή του λήμματος ακολουθεί σε ορθογώνιες αγκύλες η μεταγραφή της στο πολυτονικό σύστημα. Παραλείπεται συχνά η δήλωση της περισπωμένης σε λέξεις που λήγουν σε -άς, -ού, -ής, -ού, και πάντοτε σε λέξεις με το μόρφημα -τζής, -τζού για τον λόγο ότι ο τονισμός αυτός προσκρούει στο κοινό γλωσσικό αίσθημα.
3. Ακολουθεί ο συλλαβισμός, ο οποίος καταγράφηκε αυτόματα από το λογισμικό που υποστηρίζει τη βάση δεδομένων. Χειρωνακτικά διορθώθηκαν μόνο οι λέξεις που προφέρονται με συνίζηση.
4. Αναφορικά με τις γραμματικές πληροφορίες η διάκριση των ουσιαστικών σε γένη δηλώνεται σε παρένθεση (αρσ., θηλ., ουδ.), όχι όμως για το επίθετο (π.χ. τέλειος, α, ο). Σε παρένθεση μπαίνουν επιμέρους κατηγοριοποιήσεις: ρ. (αμτβ., μτβ.), ουσ. (αρσ.+ θηλ., π.χ. διανομέας). Αν ένα ουσιαστικό εμφανίζεται εξίσου συχνά και στα δύο γένη, τότε καταγράφονται και τα δύο στην κεφαλή του λήμματος με μπλε χρώμα: αθλητής, αθλήτρια. Όταν το θηλυκό είναι σπανιότερο δηλώνεται μετά τις γραμματικές πληροφορίες: ταξιτζής, […] ταξιτζού (η) και όταν είναι σπάνιο προστίθεται η σχετική ένδειξη: διακινητής, {σπάν. θηλ. διακινήτρια}.
5. Τα κλιτικά παραδείγματα τοποθετούνται σε άγκιστρα: {βάρ-ους | -η, -ών}. Για τα ουσιαστικά σε -ση, -ξη {-ης (λόγ.) -εως | -εις, -εων} παραλείπεται κατά κανόνα η κλίση τους για λόγους οικονομίας. Η λόγια κατάληξη της γενικής ενικού των παλαιών τριτοκλίτων -εως έχει υποχωρήσει αισθητά και σε αρκετές περιπτώσεις αποφεύγεται η καταγραφή της. (Το ίδιο ισχύει για τα επιρρήματα σε -ως). Ο πληθυντικός σε μια σειρά ουσιαστικών (κυρ. αυτών που λήγουν σε -ότητα, -ποίηση, -ποιία, -οσύνη) χρησιμοποιείται σπάνια, συνήθ. με αρνητική συνυποδήλωση. Η γενική ενικού, και ιδίως του πληθυντικού, είναι ανύπαρκτη σε πολλά ουσιαστικά, όπως στα υποκορ. σε -άκι. Σε αρκετά σύνθετα ουσιαστικά (π.χ., σύμπραξη) παραλείπονται οι σχετικές με την κλίση πληροφορίες επειδή υπάρχουν στις πρωτότυπες λέξεις. Στα ρήματα καταγράφονται οι συχνότεροι τύποι, συνήθ. στο πρόσωπο στο οποίο εμφανίζονται: παίζω (μτβ. κ. αμτβ.) {έπαι-ξα, παί-ξει, παί-χτηκε (λόγ.) -χθηκε, -χτεί (λόγ.) -χθεί, παίζ-οντας, -όμενος, παι-γμένος}. Σε αντίθεση με άλλα λεξικά, ορισμένα ρήματα λημματογραφούνται στο γ΄ πρόσ. λόγω της μεγάλης στατιστικής συχνότητάς τους σε αυτόν τον τύπο, και όχι στο α΄ πρόσ., π.χ. εμπίπτει και όχι εμπίπτω.
6. Οι λιγότερο συχνές γλωσσικές ποικιλίες δηλώνονται με απλά στοιχεία και αλφαβητικά με παραπομπή στο κύριο λήμμα ως αλλόμορφα: νυκτόβιος & (προφ.) νυχτόβιος.
7. Ισοδύναμες ορθογραφήσεις δηλώνονται στην κεφαλή του λήμματος: αβγό & αυγό. Αποδεκτές ορθογραφήσεις καταγράφονται βάσει αλφαβητικής σειράς με παραπομπή στο κύριο λήμμα: παλληκάρι, βλ. παλικάρι, αλλά και στο ίδιο το λήμμα όπου δηλώνονται με απλά στοιχεία: φλορεντίνες και φλωρεντίνες.
8. Ομόηχες λέξεις με διαφορετική σημασία καταγράφονται ως χωριστά λήμματα και δηλώνονται με εκθέτη: ρόκα¹ ρόκα². Βασικό κριτήριο για τη διάσπαση ομώνυμων λημμάτων είναι η διαφορετική ετυμολογική προέλευση.
9. Η προφορά δηλώνεται μόνο όταν συνεπάγεται σημασιολογική ή υφολογική διαφοροποίηση: νι-ο-στός, αλλά: νιό-τη, η-λιο-θε-ρα-πεί-α, αλλά: η-λι-ο-θερ-μί-α.
10. Οι υφολογικοί-πραγματολογικοί δείκτες δίνονται σε παρενθέσεις αμέσως μετά τη γραμματική πληροφορία: κουζουλός (επίθ.) (διαλεκτ.) ή αμέσως μετά τον αριθμό κάθε επιμέρους σημασίας: μπόμπα 1. (λαϊκό) βόμβα. 2. (αργκό) αλκοολούχο ποτό.
11. Οι γνωστικοί τομείς, 99 συνολικά, δηλώνονται πριν από τον ορισμό με την κατάλληλη συντομογραφία: ΙΑΤΡ. Δερμογραφισμός. ΠΟΛΙΤ.-ΟΙΚΟΝ.-ΚΟΙΝΩΝΙΟΛ. παγκοσμιοποίηση.
12. Οι σημασίες του λήμματος κατατάσσονται πρωτίστως με βάση το χρηστικό τους αντίκρισμα και τη στατιστική τους συχνότητα και όχι με κριτήριο, λ. χ., την ιστορική εξέλιξη (δηλ. να προηγείται η αρχαιότερη σημασία) ή την ετυμολογικά εμφανέστερη σημασία. Εξαίρεση αποτελούν λέξεις οι οποίες παραπέμπουν συνειρμικά σε μια συγκεκριμένη σημασία (βλ. λ. πηγή). Οι σημασίες εισάγονται με άνω και κάτω τελεία ή αριθμούνται με αραβικούς αριθμούς και καταγράφονται με όρθια τυπογραφικά στοιχεία. Διαχωρίζονται από τις χρήσεις και με τον τρόπο αυτόν αποφεύγεται η καταγραφή πολλών επιμέρους σημασιών, οι οποίες δεν ενδιαφέρουν άμεσα τον μέσο χρήστη του λεξικού. Η συνεκδοχική σημασία ενοποιείται κατά κανόνα με την κύρια (βλ. κουτάλι). Οι συνδυαστικές δυνατότητες, οι λέξεις με τις οποίες τείνει να συνδυάζεται το λήμμα (σε κάθε σημασία του), και τα χρηστικά παραδείγματα γράφονται με πλάγια τυπογραφικά στοιχεία.
13. Οι ορισμοί καταβλήθηκε προσπάθεια να είναι σύντομοι. Για τα περισσότερα ονόματα φυτών, ζώων και πτηνών παρέχεται η διεθνής επιστημονική τους ονομασία στα Λατινικά. Για τα χημικά στοιχεία δηλώνεται το σύμβολό τους: νάτριο (σύμβ. Na).
14. Τα παραδείγματα παρατίθενται πρώτα με την κύρια και κατόπιν με τη μεταφορική ή συνεκδοχική σημασία, η οποία δηλώνεται με την ένδειξη (μτφ., συνεκδ., κατ’ επέκτ.). Η διπλή κατακόρυφη γραμμή: (||) στα χρηστικά παραδείγματα δηλώνει σημασιολογική ή υφολογική διαφοροποίηση. Η επιλογή των παραδειγμάτων γίνεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να καταγράφονται οι απαραίτητες συντακτικές πληροφορίες: μεροληπτώ εναντίον/κατά/σε βάρος κάποιου.
15. Τα συνώνυμα (ΣΥΝ.) και τα αντώνυμα (ΑΝΤ.) παρουσιάζονται στο εκάστοτε συγκείμενό τους.
16. Τα σύμπλοκα (ΣΥΜΠΛ.) και οι στερεότυπες ή ιδιωματικές εκφράσεις (ΦΡ.) δεν καταγράφονται στην αντίστοιχη σημασία του λήμματος, αλλά στο τέλος, για καλύτερη εποπτεία του υλικού, με αυτοματοποιημένη απόλυτη αλφαβητική σειρά. Λόγω αυτοματισμού και για εξοικονόμηση χώρου, δεν επαναλαμβάνεται σε ορισμένα σύμπλοκα η σχετική λέξη, με αποτέλεσμα ο χρήστης του λεξικού να χρειαστεί να ανατρέξει σε άλλο λήμμα. Για παράδειγμα, στο λήμμα κόσμος εμφανίζεται το σύμπλοκο αναπτυσσόμενες χώρες, βλ. αναπτύσσω, για το λόγο ότι η εναλλακτική δυνατότητα αναπτυσσόμενος κόσμος είναι σπανιότερη: ΣΥΜΠΛ.: αναπτυσσόμενες χώρες & (σπανιότ.) αναπτυσσόμενος κόσμος.
17. Κύρια ονόματα, ονόματα χωρών και τοπωνύμια δεν λημματογραφούνται παρά μόνο αν χρησιμοποιούνται μετωνυμικά (βλ. κροίσος) και σε στερεότυπες ή άλλες εκφράσεις: Κούλουρη, η Σαλαμίνα, μόνο στη φρ. πήγε η ψυχή/η καρδιά μου στην Κούλουρη. Καταγράφονται, όμως, τα παράγωγα επίθετα και ουσιαστικά: αθηναϊκός, θεσσαλονικιώτικος, Αθηναίος, Αθηναία, Θεσσαλονικιός, Θεσσαλονικιά.
18. Τα ακρωνύμια γράφονται χωρίς τελείες ενδιάμεσα, όταν σε κάθε γράμμα αντιστοιχεί μία λέξη: ΙΧ. Βλ. όμως: ΥΠ.ΟΙΚ.

Η ετυμολογία και οι σχετικές πληροφορίες παρατίθεται στο τέλος του λήμματος σε ορθογώνιες αγκύλες, με τη μεγαλύτερη δυνατή συντομία.

Το παρόν Λεξικό επιδιώκει να παρουσιάσει τον λεξιλογικό θησαυρό της σημερινής γλώσσας στην πιο αντιπροσωπευτική του μορφή. Το λεξιλόγιο της νεοελληνικής γλώσσας υπερβαίνει τα 500.000 λήμματα, χωρίς να συνυπολογίζονται, όπως είναι λογικό, τουλάχιστον 200.000 εξειδικευμένοι επιστημονικοί όροι. Στον πυρήνα της Νεοελληνικής εκτιμάται ότι ανήκουν 70.000 λήμματα, όσα περίπου καταγράφονται και για τις μεγάλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Σ’ αυτό εδώ το Λεξικό αναπτύσσονται περίπου 75.500 λήμματα, σύμπλοκα και στερεότυπες εκφράσεις από τα 140.000 που υπάρχουν στην ηλεκτρονική βάση. Είναι αυτονόητο ότι αξιοποιήθηκαν τα περισσότερα νεοελληνικά λεξικά. Τα πιο εύχρηστα λήμματα της κοινής νεοελληνικής (περίπου 30.000) περιέχουν, για διδακτικούς λόγους, περισσότερα παραδείγματα. Η επιστημονική ορολογία καταλαμβάνει τη θέση που της αξίζει, καθώς αποτελεί σημαντικό παράγοντα στη διαμόρφωση της κοινής Νεοελληνικής του μέλλοντος. Έχει καταγραφεί μεγάλος αριθμός νεολογισμών, περίπου 5.500, που δεν υπάρχουν σε κανένα άλλο νεοελληνικό λεξικό (αεροστόπ, αεροχείμαρρος, ανακτήσιμος, αναστοχάζομαι, ανοσοχημεία, αντιγήρανση, κανονικοποιώ, κρεπιέρα, συνεκδότης), πολλοί από τους οποίους αποτελούν διεθνισμούς υπό μορφή μεταφραστικών δανείων. Καταγράφεται επιλεκτικά το ειδικό λεξιλόγιο ορισμένων γνωστικών τομέων (ζέον ΕΚΚΛΗΣ.), λέξεις που αποκλίνουν από τη νόρμα (μπογάτσα, βλ. μπουγάτσα), διαλεκτικές (σύντεκνος, χουλιάρι), όσες έχουν ιδιαίτερη ιστορική αξία (κλέφτες και αρματολοί) και όσες είναι αρχαιοπρεπείς (σκαλάθυρμα), αλλά εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται σε απαιτητικά κείμενα. Αρκετές λόγιες λέξεις, και άλλες του απαιτητικού λεξιλογίου, ανήκουν σε υψηλό υφολογικό επίπεδο (ανοίκειος, αφίσταμαι), ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις δεν σχηματίζονται ανάλογοι τύποι στη δημοτική (εθεάθη, θεάθηκε).

Ουσιαστικά που προέρχονται από επίθετα αναπτύσσονται είτε αυτοτελώς, κινητό (το) και όχι στο λήμμα κινητός, -ή, -ό, είτε ως υπολήμματα: αναπάντητη (κλήση), στο λήμμα αναπάντητος. Προθήματα (αντι-, κοσμο-, μετα-, πολυ-, υπερ-) και επιθήματα  (-ιμος, -μανία, -ότητα,-ποίηση) με μεγάλη παραγωγική δύναμη αναπτύσσονται ως κανονικά λήμματα. Έτσι αποκτά κανείς εναργέστερη εικόνα των παραγωγικών μηχανισμών της γλώσσας, των ad-hoc σχηματισμών και των ξενικών επιδράσεων, ενώ παράλληλα παρέχονται στοιχεία για τη διδακτική αξιοποίηση του νέου λεξιλογίου.

Για εξοικονόμηση χώρου δεν λημματοποιούνται συχνά εμφανιζόμενες σύνθετες λέξεις με σταθερά λεξικά ή γραμματικά μορφήματα (όπως: αυτό-, επανα-, κακο-, καλο-, μακρο-, μικρο-, ξανα-, πολύ-, -ιμος, -ότητα, -ποίηση) που γίνονται εύκολα κατανοητές. Με το ίδιο σκεπτικό παρατίθεται ένα αντιπροσωπευτικό σύνθετο, λ.χ. θεατρόφιλος, δεν αναπτύσσονται όμως ως κανονικά λήμματα τα σύνθετα: θεατροφιλία, θεατροφιλικός, θεατρομανία. Παρουσιάζεται το λήμμα εσπεριδοειδή (τα), όχι όμως η εσπεριδοκαλλιέργεια και ο εσπεριδοκαλλιεργητής.

Βασική καινοτομία του Λεξικού είναι η συστηματική καταγραφή των συνδυαστικών δυνατοτήτων των λέξεων. Οι σχετικές πληροφορίες είναι καθοριστικής σημασίας για την παραγωγή απαιτητικών γραπτών και προφορικών κειμένων. Βλ. ενδεικτικά τα λήμματα ακούω, γραμμή, ευγενής, ζωή, τουρισμός, χημεία.

Η ορθογράφηση των λημμάτων γίνεται κατά κανόνα με χρηστικά και εκπαιδευτικά κριτήρια, τα οποία δεν στηρίζονται σε διαισθητικές αποτιμήσεις, αλλά σε στατιστικά στοιχεία από διάφορες βάσεις δεδομένων. Η ορθογραφία είναι ένα συμβατικό σύστημα το οποίο διαμορφώνεται σε αρκετές περιπτώσεις εντελώς αυθαίρετα. Όταν η χρήση έχει καθιερώσει συγκεκριμένη ορθογραφική παράσταση μιας λέξης, είναι ουτοπικό να επιχειρήσει κανείς την αλλαγή της, ακόμα και αν τα επιστημονικά επιχειρήματα που προσκομίζονται είναι γενικώς αποδεκτά ή ακόμα και αδιαμφισβήτητα. Η τσιπούρα με ετυμολογικά κριτήρια ορθογραφείται «σωστά» με δύο π (τσιππούρα < αρχ. ἵππουρος), με χρηστικά όμως κριτήρια γράφεται με ένα π. Είναι μάταιη κάθε προσπάθεια επιβολής των «σωστών» με ετυμολογικά κριτήρια ορθογραφήσεων αγώρι, γλύκυσμα, ρωδάκινο, τσηρώτο, όταν ο κόσμος γράφει: αγόρι, γλύκισμα, ροδάκινο, τσιρότο.

Στο παρόν Λεξικό παρουσιάζονται για πρώτη φορά διπλές ορθογραφήσεις. Όταν εμφανίζονται στην κεφαλή του λήμματος είναι απολύτως ισότιμες: εταιρεία & εταιρία. Συχνά τίθεται με μπλε στοιχεία ο επικρατέστερος τύπος και ακολουθεί με απλά στοιχεία ο λιγότερο συχνός: αναμεμειγμένος & αναμεμιγμένος. Παράλληλα εφιστάται η προσοχή του χρήστη με ενδείξεις του τύπου: παρακολουθήστε, εσφαλμ. παρακολουθείστε.  Σε ορισμένες περιπτώσεις προτιμάται η απλούστερη γραφή, έστω και αν στατιστικά εμφανίζεται συχνότερα η παλαιότερη ορθογραφία: χρυσόβουλο & χρυσόβουλλο.

Ως γενικός κανόνας για τις ξένες λέξεις, ισχύει ότι σε περιπτώσεις αμφιβολίας προτιμάται το ι έναντι των: η, υ, ει, οι (π.χ. μπίρα), το ο έναντι του ω (π.χ. μοβ) και το ε έναντι του αι (π.χ. ρελέ). Τα διπλά σύμφωνα αποφεύγονται σε νεότερους επιστημονικούς όρους.

Στο ετυμολογικό μέρος καταγράφονται επιλεκτικά παλαιότερες ορθογραφήσεις: όμορφος < αρχ. εὔμορφος – παλαιότ. ορθογρ. ώμμορφος, σιντριβάνι < τουρκ. şadιrvan – παλαιότ. ορθογρ. συντριβάνι.

Οι πληροφορίες για το ύφος και το γλωσσικό επίπεδο στο οποίο ανήκουν οι λέξεις, οι στερεότυπες εκφράσεις και ορισμένα μορφήματα, είναι εν πολλοίς αξιολογικές και επομένως έχουν λίγο ή πολύ υποκειμενικό χαρακτήρα. Το ίδιο ισχύει μερικώς και για το παρόν Λεξικό, παρά το γεγονός ότι έχουν αξιοποιηθεί στατιστικά στοιχεία από μεγάλες βάσεις δεδομένων και σώματα κειμένων. Τα περισσότερα λήμματα δεν συνοδεύονται από υφολογικό-πραγματολογικό δείκτη, καθώς μεγάλο μέρος του λεξιλογίου είναι υφολογικά ουδέτερο. Οι λόγιες λέξεις, και σε μικρότερη κλίμακα οι λαϊκές, παρουσιάζουν διαβαθμίσεις, οι οποίες δεν δηλώνονται στα γενικά λεξικά.

Σε ένα κατώτερο υφολογικό επίπεδο κινείται μεγάλος αριθμός λέξεων, οι οποίες χαρακτηρίζονται με τους όρους: ειρωνικό, μειωτικό, υβριστικό, χλευαστικό, ταμπού. Ο όρος «καθημερινό», για το λεξιλόγιο, δεν χρησιμοποιείται εδώ, γιατί επικαλύπτεται από τους όρους «λαϊκό», «οικείο», «προφορικό». Το ίδιο ισχύει και για τον υφολογικό δείκτη «συναισθηματικό», επειδή είναι πολύ γενικός.

Λέξεις που αναφέρονται στα γεννητικά όργανα και το σεξ χαρακτηρίζονται στα περισσότερα λεξικά καταχρηστικά «χυδαίες», αφού αξιολογούνται έτσι από τους περισσότερους φυσικούς ομιλητές. Σ’ αυτό εδώ το λεξικό κατηγοριοποιούνται ως «λέξεις ταμπού».

Ενδεικτική κατηγοριοποίηση

• Ιστορικά-χρονολογικά κριτήρια

  απαιτ. λεξιλόγ.:	ακριτομυθία.
  απαρχαιωμ.:	αττικόν άλας.
  αρχαιοπρ.:	εσθήτα.
  λόγ.:	εφεξής.
  λογιότ.:	ανεκόπη, κοινό ανακόπηκε.
  παλαιότ.:	αγάνωτος.
  παρωχ.:	απόπατος.

  ---

   

• Γεωγραφικά κριτήρια

  διαλεκτ.:

  αίγα, αυτούνος. Δεν ακολουθείται εδώ η εξειδικευμένη διάκριση ανάμεσα σε διάλεκτο και ιδίωμα. Καταγράφονται, εκτός των άλλων, ορισμένες λέξεις, σχετικές με τη μαγειρική και τη ζαχαροπλαστική, που έχουν γίνει ευρύτερα γνωστές: ντάκος, χαλούμι, ωτία.

  ---

   

• Δείκτες κοινωνικής συμπεριφοράς ή ένταξης

  αργκό:	διάφορα κοινωνιόλεκτα.
  νεαν. αργκό:	τζαμάτος.
  λαϊκό:	αγγόνι, μοβόρος.
  λαϊκότ.:	λαϊκό κυρά & λαϊκότ. κερά.
  οικ.:	πρωτάκι.
  ταμπού:	λέξη ή έκφραση ταμπού, που σοκάρει. Πρόκειται για τις λεγόμενες «χυδαίες λέξεις», κυρ. του ερωτικού λεξιλογίου.

  ---

   

• Στατιστικά κριτήρια

  σπανιότ.:	άστριοι, σπανιότ. στον εν. άστριος.
  συνηθέστ.:	-άρης, -άρα, -άρι, συνηθέστ. στο θηλ.
  συχνότ.:	ακόντιο, συχνότ. συνεκδ. το αντίστοιχο αγώνισμα.

  (Οι όροι: σπάνια, συνήθως, συχνά, αναφέρονται σε ποικίλα μορφολογικά, σημασιολογικά και υφολογικά θέματα).

  ---

   

• Βιωματικά-συναισθηματικά κριτήρια

  ειρων.:	αφεντομουτσουνάρα.
  μειωτ.:	ασπόνδυλος, με τη σημασία «άβουλος».
  υβριστ.:	Άι/άντε στον κόρακα!
  χαϊδευτ.:	αγαπουλίνι.
  χιουμορ:	κρασοπατέρας.

  ---

   

• Ρυθμιστικά κριτήρια

  αδόκ.:	διδάσκοντας, αντί διδάσκων.
  εσφαλμ.:	αίολος, αντί έωλος.
  καταχρ.:	ακυριολεξία, αντί ακυρολεξία.

  ---

   

• Χρηστικά – πραγματολογικά κριτήρια

  προφ.:	αλαλούμ, ταρακούνημα.
  επίσ.:	προσυπογραφή. Το επίσ. ταυτίζεται συχνά με το γραφειοκρατικό: προσοντολόγιο.
  επιστ.:	Όταν η λέξη εμφανίζεται σε περισσότερα από ένα γνωστικά πεδία. (βλ. κλίμακα) ή ανήκει σε ειδικό λεξιλόγιο.

  ---

   

• Σημασιολογικά κριτήρια

  αρνητ. συνυποδ.:	αθηνοκεντρικός.
  θετ. συνυποδ.:	σπιτικός.
  επιστ.:	Όταν η λέξη εμφανίζεται σε περισσότερα από ένα γνωστικά πεδία. (βλ. κλίμακα) ή ανήκει σε ειδικό λεξιλόγιο.

  ---

   

Αρκετές λέξεις ανήκουν σε δύο ή περισσότερα υφολογικά επίπεδα, όπως: οικ.-ειρων. (εξυπνοπούλι), οικ.-χιουμορ. (τα κεφάλια μέσα!), ειρων.-χιουμορ. (θα φας καλά), προφ.-χιουμορ. (απανταχούσα).

Το θέμα των συνωνύμων και των αντωνύμων αντιμετωπίζεται σε νέα βάση, χωρίς βέβαια να εξαντλείται. Απόλυτη συνωνυμία δεν υπάρχει στη γλώσσα, γεγονός που την καθιστά τόσο πλούσια, ευέλικτη και εκφραστική. Η απλή απαρίθμηση «συνωνύμων» δεν βοηθά τον χρήστη του Λεξικού, ο οποίος περιέρχεται πολλές φορές σε αμηχανία, αφού δεν υπάρχουν οι αναγκαίες ενδείξεις, για να χρησιμοποιήσει αποτελεσματικά τις λίγο ή πολύ ισοδύναμες λέξεις ή εκφράσεις. Στο παρόν Λεξικό δίνονται συχνά οι απαραίτητες πληροφορίες, έτσι ώστε να επιλέγεται η εκάστοτε σημασιολογική δυνατότητα ανάλογα με την προθετικότητα του «παραγωγού» ενός γραπτού ή προφορικού κειμένου. Στο λήμμα έρχομαι καταγράφονται μέσα στα παραδείγματα με την ένδειξη (= …) 22 συνωνυμικές δυνατότητες. Αν ένα ΣΥΝ. ή ΑΝΤ. αντιστοιχεί σε όλες τις σημασίες του λήμματος, τότε προτάσσεται, για να μην επαναλαμβάνεται σε κάθε σημασία. Διαφορετικά, δηλώνεται μετά τα παραδείγματα κάθε σημασίας.

Η συντομογραφία Πβ. δηλώνει τη χαλαρή συνωνυμική σχέση που υπάρχει ανάμεσα στις λέξεις, τα σύμπλοκα και τις εκφράσεις: αλαλούμ: Πβ. αναμπουμπούλα, αναρχία, αναστάτωση, αναταραχή, βαβούρα, κομφούζιο, μπάχαλο, φασαρία, χαλασμός. Με την ένδειξη Βλ. γίνεται παραπομπή σε λέξεις ή εκφράσεις που ανήκουν στο ίδιο ή παραπλήσιο σημασιολογικό πεδίο ή παρουσιάζουν κοινά λεξικά ή γραμματικά μορφήματα: αντιβιοτικό: Βλ. ερυθρο-, στρεπτο-μυκίνη, πενικιλίνη. Ατμόσφαιρα: Βλ. εξώ-, θερμό-, ιονό-, μαγνητό-, μεσό-, οζονό-, στρατό-, τροπό-σφαιρα. Παραπέμπει, επίσης, σε χαλαρή αντωνυμική σχέση: δρω, βλ. αδρανώ.

Οι έννοιες «καλή»/«κακή», «ορθή»/«εσφαλμένη» χρήση της γλώσσας παρουσιάζουν κατά κανόνα έντονα υποκειμενικό και διαισθητικό χαρακτήρα και γι’ αυτό στο παρόν Λεξικό αποφεύγεται συνήθως οποιαδήποτε ρυθμιστική τάση. Αρκετές φορές γίνεται αποδεκτό το κριτήριο της «χαλαρής νόρμας». Όπως και στην περίπτωση της ορθογραφίας, σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχουν δύο εξίσου συχνά χρησιμοποιούμενες εναλλακτικές δυνατότητες, οπότε καταγράφεται απλώς η γλωσσική πραγματικότητα: Όλους όσους & Όλους όσοι. Όταν δεν έχει ακόμα γενικευτεί μια εσφαλμένη χρήση, τότε επιβάλλεται να αναφέρεται εμφατικά το ορθό. Αντίθετα, όταν δύο τύποι βρίσκονται σε έντονο ανταγωνισμό, καταγράφεται και ο εσφαλμένος, με παραπομπή στον ορθό. Έτσι, κύριο λήμμα είναι η κοινοτοπία με αναφορά στο εσφαλμένο κοινοτυπία.

Η ιστορία των λέξεων είναι πολλαπλώς προκλητική για τον ερευνητή, η γνώση της όμως δεν συνδέεται άμεσα με την αποτελεσματική χρήση της γλώσσας. Με βάση τη διαπίστωση αυτή οι ετυμολογικές πληροφορίες που παρέχονται στο παρόν Λεξικό δίνονται συνήθως επιγραμματικά: μάνγκο [< αγγλ. mango, γαλλ. mangue]. H πρόσθετη πληροφορία [< πορτ. manga < ταμίλ mãnkãy] δεν ενδιαφέρει κατά κανόνα τον μέσο χρήστη ενός γενικού λεξικού. Για λέξεις που μαρτυρούνται από τα αρχαία, τα μεταγενέστερα και τα μεσαιωνικά χρόνια δεν παρατίθεται ετυμολογία, η οποία μπορεί να αναζητηθεί στα αυστηρώς ετυμολογικά λεξικά: ιχθύς [αρχ. ἰχθύς], πανάκεια [μτγν.], κατάχαμα [μεσν.]. Η αναφορά σε αρχαίες, μεταγενέστερες και μεσαιωνικές λέξεις παραπέμπει στην εκάστοτε σημασία και όχι στην αρχική τους εμφάνιση. Καταγράφεται, επίσης, η ετυμολογία της πρωτότυπης λέξης, οπότε δεν είναι αναγκαία η ετυμολόγηση των παράγωγων λέξεων. Έτσι, ετυμολογείται η μπλόφα [γαλλ. bluff], όχι όμως και τα: μπλοφάρω, μπλοφατζής. Σε κάποια λήμματα δίνεται η ετυμολογία του αλλόμορφου (βλ. λ. κατασκοπευτικός, οινογευσία). Στο τέλος ορισμένων λημμάτων (βλ. λ. πνευστός) εμφανίζονται δύο ετυμολογίες. Η τελευταία αναφέρεται σε ολόκληρο το λήμμα. Στην ετυμολογία ορισμένων λημμάτων (βλ. αβγό) παρατίθενται οι αντίστοιχες γαλλικές, αγγλικές ή γερμανικές λέξεις για να δηλωθεί ότι ορισμένα σύμπλοκα προέρχονται από τις γλώσσες αυτές.

Καινομία του λεξικού αποτελεί η συστηματική καταγραφή των σημασιών αρχαίων λέξεων που έχουν αποκτήσει νεότερες, εντελώς διαφορετικές σημασίες: πβ. μτγν. βιολόγος ‘αυτός που διηγείται τη ζωή, μίμος’, γερμ. Biologe, γαλλ. biologiste, αγγλ. biologist.

Η νεοελληνική γλώσσα έχει κατακλυστεί, ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες, από πλήθος μεταφραστικών δανείων, πολλά από τα οποία είναι φραστικά ονόματα. Η ετυμολόγησή τους σε ορισμένα νεοελληνικά λεξικά είναι συνήθως εσφαλμένη ή παραπλανητική. Για παράδειγμα, το αρχαίο ἀμπέχονον δεν έχει καμιά σχέση με το νεότερο «στρατιωτικό κοντό πανωφόρι με πολλά κουμπιά». Έτσι μεταφράστηκε, όχι εντελώς αυθαίρετα, το γαλλικό vareuse (1872) που σημαίνει «επενδύτης». Αν το μεταφραστικό δάνειο εισήλθε στη Νεοελληνική μετά το 1950, τότε δίνεται κατά κανόνα το αγγλικό ισοδύναμό του, ενώ για τα παλαιότερα συνήθως το γαλλικό. Έτσι, μετά τον αρχ., μτγν. και μεσν. τύπο καταγράφεται η σχετική γαλλική, αγγλική ή γερμανική λέξη για να δηλωθεί μεταφραστικό ή σημασιολογικό δάνειο, π.χ. βιομηχανία < μτγν. βιομηχανία 'εξεύρεση των απαραίτητων για τη ζωή', γαλλ. industrie. Μέσα σε μονά εισαγωγικά καταγράφεται σε αρκετές περιπτώσεις η σημασία που είχε η λέξη στα αρχαία ή τα μεταγενέστερα χρόνια, όταν είναι διαφορετική από τη σημερινή.

Η πρώτη μνεία των λέξεων αναθεωρείται σε αρκετές περιπτώσεις. Έτσι, λ.χ., η μουσικότητα δεν αποτελεί νεολογισμό του 1879, αφού εμφανίζεται στα μεταγενέστερα χρόνια. Η οξύνοια μαρτυρείται την ίδια εποχή, δεν είναι, επομένως, μεταφραστικό δάνειο. Στον τομέα αυτόν απαιτείται περαιτέρω έρευνα.

Η καταγραφή της χρονολογίας πρώτης εμφάνισης των αγγλικών και γαλλικών λέξεων, ή των σημασιών τους, όπως και των στερεότυπων εκφράσεων, ανοίγει νέους ορίζοντες σε θέματα Ιστορίας του πολιτισμού και των επιστημών. Βλ. Βάση δεδομένων < αγγλ. database, 1962. Βιοηθική < αγγλ. bioethics, 1971, γαλλ. bioéthique, 1982. Εμ-πι-θρι < αμερικ. MP3, 1996. Λιβερμόριο < διεθν. livermorium, 2012. Σουντόκου < αγγλ. Sudoku, 2000. Η χρονολόγηση των αγγλικών λέξεων παρατίθεται κυρίως από το Merriam-Webster και από το Oxford English Dictionary, των γαλλικών από το Le Petit Robert, συχνά με τη χρονολογία κατά την οποία εμφανίζεται η εκάστοτε σημασία της λέξης, και των ιταλικών από το lo Zingarelli. Σε ορισμένες περιπτώσεις καταγράφεται ως δεύτερη η γαλλική ετυμολογία με τη χρονολογία πρώτης εμφάνισης για να δηλωθεί ότι μετά τη χρονολογία αυτή, κατά κανόνα, εισήλθε η λέξη στη νέα Ελληνική, π.χ. φαξ < αγγλ. fax, 1948, γαλλ. ~, 1987. Σε αρκετές περιπτώσεις δηλώνεται η αμερικανική προέλευση της λέξης. Βλ. μπάσκετ, ροκ, τουίτερ. Oι παρατιθέμενες χρονολογίες, οι οποίες δεν ταυτίζονται πάντοτε στα διάφορα λεξικά, περιορίζονται στον εικοστό και τον εικοστό πρώτο αιώνα, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, κυρ. για αθλήματα, επιστημονικούς κλάδους και φυτά. Συχνά καταγράφονται οι ελληνογενείς ξένοι όροι στη γαλλική, αγγλική και σπανιότερα, για λόγους οικονομίας, στη γερμανική ή την ιταλική γλώσσα, βλ., λ.χ., το λήμμα αναιμία, για να φανεί η συμβολή της Ελληνικής στη διαμόρφωση του σύγχρονου διεθνούς επιστημονικού λεξιλογίου.